“Lexoj të tjerët, ngaqë nuk dua të kuptoj veten”, – u shpreh dikur një student. U desh pak kohë për të kuptuar mësimin e thellë të asaj fraze të çuditshme të shqiptuar në atë moment me zë të ulët, pas një provokimi gati-gati që i erdhi nga një shoqërues, i cili përkundrazi po përqendrohej te eseja e Xhorxh Oruellit “Pse shkruaj”.
Leximi është gjithmonë mbi të gjitha një projektim në të ardhmen, por nisje nga një zhytje në një të kaluar të pashprehur. Njeriu nuk lexon, ose nuk duhet të lexojë vetëm për t’u zhytur në historinë e mëparshme të librave, në “ata nuk janë më” të tyre: e kaluara, sado e ndërlikuar të jetë ose të duket, mund të rindërtohet vetëm si një teleologji, më mirë si një rrëfim me një objektiv, i cili mund të përfshijë çelësa, zgjidhje dhe një sekuencë lineare ose kaotike historish, domethënë të atyre historive që duam t’i quajmë ngjarje të rrëfyera.
Mirëpo, ndërsa ngjarjet reale vendosen në rrafshin horizontal të të paarritshmes, prej tyre të gjalla dhe të dukshme në të rrëfyer vetëm rrënojat, pasojat, copëzat, historia e tyre bëhet potenciale vetëm nëse refuzohet idealisht për të ardhmen. Po ashtu, pyes se sa dhe çfarë kuptimi ka të lexosh “Iliadën” vetëm si një poezi të së shkuarës, si një histori që jep edhe një vizion etnografik të një periudhe të largët historike dhe për ne tani akullnajore, në vend që të përpiqemi të hetojmë dinamikën e luftës në një perspektivë të riqarkullimit të ideve dhe përvojave, të ngjarjeve ende të paaktualizuara, për këtë arsye të mësojmë të parashikojmë të ardhmen, madje, nëse është e mundur, të sillet më mirë në të tashmen falë kësaj ndërgjegjeje.
Pra, është më tërheqëse të interesohesh për jetën e re pas vdekjes së teksteve, sesa për vdekjen e tyre përpara asaj jete të re të çmuar që po lexohet dhe realizohet. Rruga e teprimit të çon në mençuri, tha Blake, kurse çmenduria drejt shenjtërisë.
Ne mund të bëjmë zgjedhje të kundërta në të njëjtën kohë. Sepse ne jemi ata “të tjerët që nuk i njohim”, për të cilët flet Hamleti. Dhe pikërisht prej tyre, fshehurazi, besoj se fliste edhe ai studenti i përmendur më lart “lexoj të tjerët, ngaqë nuk dua të kuptoj veten”: një frazë që ndoshta barazohet me vendimin për t’u larguar nga rruga e drejtë për të marrë rrugën e majtë, atë të rrezikshme, atë që nuk na mbron nga rreziku; sepse rruga e teprimit të çon në mençuri, gjithashtu çmenduria drejt shenjtërisë, në bazë të kaq shumë përvojave mistike që kanë farkëtuar historinë tonë.
Por çmenduria çon edhe në të keqen, dhimbjen, braktisjen. Një spektër i vendosur në të kaluarën dhe jo më në të tashmen.
Prandaj, të lexosh të tjerët vetëm për të kuptuar veten, sigurisht që do të thotë të kesh një mendim të madh për veten; që nuk është kurrë e mirë, nëse nuk aspironi të bëheni diktatorë gjakatarë.
Në fakt, çfarë do të thotë nëse nuk kuptojmë një moment të saktë kohor të vetes, një vend të pakapshëm që ndodhet në një skenar në ndryshim dhe nuk i nënshtrohet kthesave? Për më tepër, të kuptosh njëri-tjetrin, do të thotë të kuptosh mendimet e dikujt në një gjendje qetësie dhe jo në lëvizje, siç janë gjithmonë mendimet.
Do të thotë të mos kapësh shpejtësinë e tyre, sepse i sheh si në një model në të cilin kanë një pozicion dhe shpejtësi fikse dhe të verifikueshme. Është thënë se fjalorët janë varreza fjalësh, nëse kjo është e vërtetë, kjo ndodh sepse ne gjithmonë mund t’i zhvarrosim fjalët, t’i nxjerrim në dritë, ndoshta për të zbuluar se ato nuk janë aspak kufoma pa gjak.
Nëse tani nuk flitet për këto mospërputhje, kjo është sepse nuk kemi arritur ende në fund. Kur kjo të ndodhë, do të jetë e nevojshme t’i qasemi çështjes në mënyrën e grupeve të alkoolistëve anonimë, që mblidhen për të folur për “problemin” e tyre dhe për ta zgjidhur atë.
Të lexosh, do të thotë të hysh në hije, që është gjithmonë një projeksion për të ardhmen edhe kur ajo na ndjek. Kjo lloj paqartësie e përgjithshme i përket natyrës së artit. Megjithatë, nuk ka nevojë të gërmojmë në letërsinë për të gjetur dukuri paqartësie, të cilat, në këndvështrimin e pasëm, rregullojnë funksionimin e vetë gjuhës, për faktin se kjo e fundit është arbitrare dhe e pa dhënë apriori.
Në letërsinë, ku mbretëron praktika e mbivendosjes/paqartësisë, kuptimet vërtet bashkëjetojnë kur ndalemi dhe i shikojmë. Dhe kjo është arsyeja pse ne duhet të lexojmë për të mos kuptuar njëri-tjetrin, për të mos u ngritur rreth hijeve tona – apo të ardhmes sonë – mureve të forta dhe të pakalueshme.
Të jetosh është gjithmonë të jetosh përtej, dhe të lexosh është gjithmonë të lexosh përtej. Përtej fjalëve, përtej gjërave, përtej të shkuarës. Të lexosh do të thotë të hysh në hije, e cila është gjithmonë një projeksion për të ardhmen edhe kur na ndjek (është drita që i përket së shkuarës dhe që vjen prej saj).