Dostojevski është shprehur: “Të gjithë kemi dalë nga “Palltoja” e Gogolit”.
Nikolai Gogol është një klasik i letërsisë, një njohës i thellë i shpirtit njerëzor, një njeri i fortë dhe ironik, një shkrimtar me talent të papërshkrueshëm; është piktor, sepse përmes fjalëve i kthen ngjarjet në imazhe të gjallë e të fuqishme; është trim, sepse nuk u dorëzua kurrë; është një vëzhgues i mprehtë, sepse ka mundur të përfaqësojë jo vetëm realitetin e kohës së tij, por të të gjitha epokave, duke përdorur satirën dhe groteskun.
Autori i munduar dhe i trazuar i “Frymë të vdekura” ishte ukrainas dhe evropian. Ai, një ukrainas që donte me çdo kusht të bëhej rus më shumë se rusët, por ishte i lumtur vetëm në Evropë.
Ai ishte i rrënjosur në stepën e tij, por gjithmonë diku tjetër, “gjithmonë në mes të rrugës mes gjithçkaje dhe asgjëje”, njëlloj si protagonisti i “Frymë të vdekura”.
Kush më mirë se Gogol sot mund ta përfaqësojë Ukrainën e pezulluar mes Lindjes dhe Perëndimit? Pas botimit të “Frymë të vdekura” Gogoli ndërmori një rrugë besimi dhe thellimi shpirtëror, që nuk reshti së mahnituri bashkëkohësit e tij. Ishte një pikë kthese e vërtetë në jetën e tij. Megjithatë, tregimtari brilant, e ndihmon edhe atë të kuptojë se çfarë i duhet shpirtit njerëzor, ditë pas dite, mbi të gjitha për të nisur rrugëtimin e një jete me besim.
Këto janë porosi dhe masa praktike e psikologjike pa të cilat njeriu do të vazhdojë të bëhet viktimë e impulseve turbulluese ose paralizuese. Gogoli shkroi tekste si “Për zemërimin dhe qetësinë”, “Rregulli i jetës në botë”, Për ato prirje shpirtërore dhe gabimet tona që na shqetësojnë dhe na pengojnë të arrijmë në një gjendje qetësie”, “Për të qenit të frikësuar, të frikësuar dhe të pasigurt, për dëshpërimin”etj.
Intuita si shkrimtar realist i bën vëzhgimet dhe rekomandimet e tij më efektive dhe më të gjalla. Por duhet të merret parasysh gjithashtu se Gogoli bazohet drejtpërdrejt nga urtësia e grumbulluar në traditën patristike, siç dëshmohet nga fletorja me fragmente të zgjedhura nga veprat e Etërve të Shenjtë dhe Doktorëve të Kishës.
Natyrisht, konvertimi i Gogolit skandalizoi admiruesit dhe miqtë e tij radikalorevolucionarë, veçanërisht kritikun letrar më me ndikim të atëhershëm, Belinsky, i cili më parë e kishte lartësuar si tregimtar.
Belinsky e qortoi Gogolin se kishte folur me mendjemadhësi për Zotin dhe se nuk e kuptoi se Rusia kishte nevojë për më shumë: “qytetërim, arsim, humanizëm”. Përgjigja e Gogolit ishte se, nëse atij i mungonte diçka, diçka u mungonte edhe akuzuesve të tij, të cilët nuk e shihnin dimensionin shpirtëror në marrëdhënien e tij me realitetin shoqëror: “Shoqëria përmirësohet vetëm kur çdo person është i përkushtuar dhe jeton si i krishterë […]. Atëherë gjithçka do të shkojë në vendin e duhur, marrëdhëniet korrekte mes njerëzve do të vendosen vetë dhe njerëzimi do të ecë përpara”.
Një gjeneratë më vonë, a nuk do të mendojnë pak a shumë të njëjtën gjë edhe Dostojevski dhe Tolstoi? Ky bir i zbehtë i Ukrainës hap rrugë të shumta për letërsinë dhe jep një pamje të pafalshme të natyrës njerëzore, duke siguruar që vepra e tij të marrë një vlerë universale të aftë për të interpretuar mrekullisht kontradiktat e të gjitha kohërave.